ΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΩΝ ΠΑΘΩΝ

Η ψυχή είναι υγιής όταν δεν έχει πάθη. Υγεία της ψυχής είναι η αρετή. Η υγεία προϋπάρχει της ασθενείας. Επομένως η νόσος έρχεται αργότερα. Δεύτερη στην τάξη. Είναι αδύνατον να υπάρχη μία φύσις πού να είναι συγχρόνως ασθενής και υγιής, “αγαθή και πονηρά”. Αναγκαστικά η μία προηγείται της άλλης.

Ο Μ. Βασίλειος θα μας πει ότι “όταν η ψυχή βρίσκεται στην φυσική της κατάσταση, ζει στον ουράνιο κόσμο΄’ όταν όμως βρεθεί μακριά από την κατάσταση αυτή, τότε βρίσκεται κάτω”. Στην πρώτη περίπτωση είναι απαθής· στην δεύτερη βρίσκεται μέσα στα πάθη.

Όλα αυτά είναι αντίθετα με την σημερινή άποψη πού επικρατεί στον κόσμο μας. Σήμερα φυσικός θεωρείται ο άνθρωπος πού ικανοποιεί τις όποιες επιθυμίες του. Και αφύσικος εκείνος πού αγωνίζεται να κόψη τα πάθη του. “Θάρθη καιρός, έλεγε ο αγ. Κοσμάς ο Αιτωλός, “πού το άσπρο θα το λένε μαύρο και το μαύρο άσπρο”. Η κακία και τα πάθη δηλαδή θα είναι στο αποκορύφωμά τους. Ας επανέλθουμε όμως στο θέμα μας

Αφού είδαμε τι είναι και πότε εμφανίστηκαν τα πάθη, ας δούμε και τον χωρισμό τους. Υπάρχουν αρετές σωματικές και ψυχικές. Κατ’ αναλογία υπάρχουν και σωματικά και ψυχικά πάθη. Πάθη πού αναφέρονται στο σώμα και πάθη πού αναφέρονται στην ψυχή.

Σωματικά πάθη είναι η δίψα, ή πείνα, ό ύπνος, κλπ. Αυτά είναι τα λεγόμενα αδιάβλητα πάθη. Ονομάζονται όμως και ψεκτά, διότι και η τροφή είναι φθαρτή και ο ύπνος δουλεύει για το φθαρτό και θνητό σώμα, και η θνητή γέννησις των παιδιών χαρίζει στον άνθρωπο μαζί με την ύπαρξη και τη θνητή σάρκα.

Σωματικά είναι επίσης τα πάθη πού προέρχονται από τις σωματικές αισθήσεις, τα πάθη δηλαδή πού έχουν τις αφορμές τους στο σώμα, όπως ή γαστριμαργία. Ενώ ψυχικά πάθη είναι αυτά πού προέρχονται “εξ αιτίας ψυχικής”, όπως ή υπερηφάνεια.

Υπάρχουν ακόμη τα μικτά ή σύνθετα πάθη. Αυτά προέρχονται από τη συνεργασία ψυχικών καί σωματικών δυνάμεων.

Ακόμη έχουμε ισχυρά καί ασθενή πάθη. Ισχυρά είναι όσα “ισχυρώς κατά της ψυχής επανίστανται”. Καί ασθενή όσα κινούνται “κλεψιμαίω τρόπω”.
Τέλος ανάλογα με τον τρόπο πού πολεμούν τον άνθρωπο υπάρχουν πάθη πού τον προσβάλλουν φανερά καί αλλά πού προξενούν μόνο στενοχώρια καί θλίψη όπως ή ακηδία, ή λύπη καί ή αμέλεια.

Η παρουσία των παθών έχει τραγικές συνέπειες στην ανθρώπινη ύπαρξη. α) Τα πάθη αιχμαλωτίζουν καί υποδουλώνουν τον άνθρωπο, ο όποιος χάνει την ελευθερία του καί γίνεται δούλος των παθών, β) Η ψυχή του ασθενεί. Δεν αισθάνεται τα πνευματικά του χαρίσματα ούτε μπορεί να τα επιθυμήση. Βέβαια δεν είναι δυνατόν όλοι να φθάσουν στην απάθεια μπορούν όμως όλοι να σωθούν, όλοι να συμφιλιωθούν με τον Θεό (Κλίμαξ. ΚΣΤ, παρ. νδ). γ) Τα πάθη στέκονται σαν διάφραγμα καί μεσότοιχος μπροστά στις κρυμμένες αρετές της ψυχής. Καί αν δε γκρεμιστούν αυτά τα τείχη με τις αρετές, δεν μπορούν να φανούν τα πνευματικά χαρίσματα πού βρίσκονται πίσω από αυτά. Καί όπως δεν μπορεί κανείς να βλέπη τον ήλιο όταν υπάρχει ομίχλη, έτσι δεν μπορεί να δη καί το κάλλος της ψυχής όταν αυτό καλύπτεται από την ομίχλη των παθών.

Τα πάθη είναι σαν κάποια σκληρή ουσία πού εμποδίζει να λειτουργήσουν τα διάφορα πνευματικά χαρίσματα στον άνθρωπο. Έτσι ό άνθρωπος βρίσκεται συνέχεια μέσα στο σκοτάδι καί δεν μπορεί να βγει στη χώρα της ζωής και του φωτός. Ένας φιλάργυρος π.χ. δε γνωρίζει τη χαρά της ελεημοσύνης ούτε ο πόρνος την ηδονή της σωφροσύνης, ούτε ο φιλόκοσμος την χάρη των δακρύων καί του πένθους. Όλοι αυτοί βρίσκονται σαν σε μία νυκτομαχία καί ψηλαφούν το σκότος. Διότι το φως ανήκει στους αγαθούς καί σ’ εκείνους πού έχουν καθαρίσει την ψυχή τους από τα πάθη.
δ) Έτσι λοιπόν τα πάθη μας διώχνουν από το φως και την ζωή. Καί επειδή το φως καί η ζωή είναι ό Χριστός, τα πάθη μας διώχνουν από τον Θεό, πού είναι ή ζωή, καί μας οδηγούν στον θάνατο.

Από πού όμως προέρχονται τα πάθη;

Τα πάθη όπως μας διδάσκουν οι Πατέρες βλαστάνουν πάνω στο έδαφος των αισθήσεων καί της μνήμης. Οι αισθήσεις καί τα αισθητά πράγματα του κόσμου, η κατά την ασκητική ορολογία “ό κόσμος”, είναι ή κύρια αφορμή δημιουργίας των παθών.

Συχνά ένα πάθος δημιουργείται από την κακή συνήθεια, από “την εν τω κακώ έξιν”, πού παραμένει για μεγάλο διάστημα στην ψυχή του ανθρώπου. Μια αντιπάθεια προσωρινή, για παράδειγμα, μπορεί να εξελιχθή στο πάθος της μνησικακίας, αν δεν δοθή η δέουσα προσοχή. Μία ευτραπελία, σε οργή, θυμό, κ.λ.π. Η συνήθεια, αν ζητήση κάτι μία φορά, καί δεν ικανοποιηθή, εξασθενεί καί υποχωρεί. Αν όμως ικανοποιηθεί, εμφανίζεται κατόπιν ισχυρότερη και με μεγαλύτερη απαίτηση.

Είπαμε ότι τα αισθητά πράγματα είναι κύρια αφορμή για την δημιουργία των παθών.

Όσο δεν απομακρύνεται ό άνθρωπος από τις αισθητές καταστάσεις είτε σωματικά, με την φυγή, είτε ψυχικά, με την αποστροφή της καρδιάς, δίνει αφορμές στον διάβολο να τον πολεμά από μέσα. Διότι όταν ή ψυχή κυριευθεί από τις φοβερές προσβολές των πραγμάτων του κόσμου, αυτές γίνονται προσκόμματα της ψυχής, πού την οδηγούν εύκολα στην ήττα καί την πτώση.

Η άμετρη επιθυμία για τα αισθητά πράγματα του κόσμου, αντί για τον πόθο της αληθινής αγάπης για τον Θεό, οδηγεί στην παράλογη αγάπη των πραγμάτων του κόσμου ή και στην υπερβολική αγάπη του εαυτού μας, δηλαδή στην φιλαυτία. Ο άνθρωπος συναρπάζεται από τα αισθητά πράγματα καί δε σκέφτεται ούτε ενδιαφέρεται για τίποτε άλλο.
Χρειάζεται σκληρός αγώνας για την απομάκρυνση καί την απαλλαγή από τα πάθη. Καί ό αγώνας αυτός πρέπει να είναι εκούσιος καί συνεχής. Διότι οποίος δεν απομακρύνει τον εαυτό του από τα αισθητά πράγματα, τα οποία αποτελούν τις αιτίες των παθών, έλκεται καί σύρεται από την αμαρτία χωρίς την θέλησή του. “Ό μη μακρύνων εαυτόν εκουσίως από των αιτίων των παθών, ακουσίως υπό της αμαρτίας ανθέλκεται”.

Τα αισθητά πράγματα, τα οποία είναι τα βασικά αίτια της αμαρτίας καί των περισσοτέρων παθών, είναι: Ό οίνος, οι γυναίκες, ο πλούτος καί η ευεξία του σώματος.

Από τα τέσσαρα αυτά αίτια προέρχονται η γαστριμαργία, η πορνεία καί όλα τα σαρκικά πάθη, η φιλαργυρία, η πλεονεξία, καί τέλος η φιλοσωματία καί η φιληδονία. Αυτά με τη σειρά τους αποτελούν τις αιτίες ενός πλήθους άλλων παθών.

Γι’ αυτό ο άνθρωπος πρέπει να αγωνίζεται καί να μην είναι προσκολλημένος σε αυτά. Τότε θα κατορθώσει “νίκη χωρίς αγώνα”. “Αν όμως αδιαφορήσει καί δεχθεί μέσα του τις προσβολές των αισθητών πραγμάτων, τότε αναγκάζεται να πολεμήσει διακινδυνεύοντας την πνευματική του ελευθερία.

Όταν ή καρδιά είναι ζωντανή από την παρουσία του Θεού, τότε οι αισθήσεις ταπεινώνονται όταν όμως οι αισθήσεις διεγείρονται, τότε ή καρδιά νεκρώνεται.
Ιδιαίτερα οι Πατέρες αναφέρουν ως αιτία των παθών την ανάπαυση του σώματος. Ο ι. Χρυσόστομος θεωρεί την σωματική ανάπαυση καί γενικά την άνεση καί την καλοπέραση ως την χειρότερη μορφή πολέμου. Διότι οι σωματικές απολαύσεις είναι αιτία πολλών παθών.

Όσο περισσότερο αγαπά ό άνθρωπος την σωματική ανάπαυση, τόσο περισσότερο παραχωρεί τόπο στα πάθη. Αν οι αρετές γεννιώνται από την θλίψη καί τη στενοχώρια, τα πάθη γεννιώνται από την ανάπαυση, την καλοπέρασή μας.

Οι σωματικές απολαύσεις καί ηδονές όχι μόνον ενισχύουν τα πάθη, αλλά ξεριζώνουν καί την μικρότερη αντίσταση της ψυχής στα πάθη. Ιδιαίτερα ή σωματική περιποίησης βοηθά τον άνθρωπο να απόκτηση τα πάθη της νεότητος, δηλαδή τα σαρκικά πάθη.

Η χαρά πού δεν προέρχεται από την αρετή καί γι’ αυτό δημιουργεί διάφορες παράλογες καταστάσεις, δημιουργεί διάφορα πάθη.

Ακόμη ή μνήμη καί ή φαντασία γίνονται με τον δικό τους τρόπο αφορμές παθών. Για να δημιουργηθεί το πάθος, ό νους την πρώτη ύλη θα την πάρει από την μνήμη. Η μνήμη πολλές φορές δίνει τις πρώτες παραστάσεις για την συγκρότηση των παθών.

Ό άνθρωπος δεν έρχεται σε επαφή με τα πράγματα του κόσμου μόνο με τις αισθήσεις, αλλά και με την μνήμη των πραγμάτων του κόσμου πού ακούει καί βλέπει. Με την μνήμη καί την φαντασία πολλές φορές o άνθρωπος στρέφεται στα πράγματα του κόσμου και αιχμαλωτίζεται από τα πάθη.
Την φαντασία χρησιμοποιεί ό διάβολος για να προσβάλλει όσους βρίσκονται μακριά από τις αφορμές καί τις αιτίες των παθών “γαργαλίζων αυτούς κινήσεις κινών εν αυτοίς, του διαλογίζεσθαι αυτούς εν τοις αίσχροίς λογισμοίς καί συγκατατίθεσθαι και γενέσθαι υπευθύνους”.

Ο όσιος Νείλος θα μας πή ότι οι προσβολές αρχίζουν από των “ευτελών φαντασιών”. Στην αρχή παρουσιάζονται σαν μυρμήγκια, Αργότερα επιτίθενται σαν λιοντάρια. Αυτός λοιπόν πού αγωνίζεται πρέπει να παλεύη με τα πάθη τότε που είναι σαν μυρμήγκια διότι όταν γίνoνται σαν λιοντάρια δύσκολα καταβάλλονται.

Ό πυρήνας κάθε πάθους βρίσκεται κυρίως στον εμπαθή λογισμό. Ή ύπαρξη του λογισμού 8εν αποτελεί πάθος. Ούτε ό άνθρωπος ευθύνεται για την προσβολή τών λογισμών. Η ευθύνη του αρχίζει από την συγκατάθεση καί την αποδοχή των λογισμών. Όταν ό άνθρωπος συγκατατεθή στον εμπαθή λογισμό, θεωρώντας τον ως ωφέλιμο και τον διατηρήση μέσα του για αρκετό χρονικό διάστημα, τότε οδηγείται καί στην απόκτηση του αντίστοιχου πάθους. Για παράδειγμα, ‘Υπερηφάνεια δεν είναι ένας απλός λογισμός υπερηφανείας πού πέρασε καί έφυγε, άλλα ή κατάσταση εκείνη πού παραμένει στον άνθρωπο ό εμμένων λογισμός. Μία από τις αιτίες των παθών είναι ό μετεωρισμός της διάνοιας. Κατά τον Μ. Βασίλειο προέρχεται από την λήθη της μνήμης της παρουσίας του Θεού. ‘Όπως λέγει ο αββάς Ισαάκ ό Σύρος, μετεωρισμός είναι ό διασκορπισμοί του νου από την παρουσία των πολλών λογισμών. Καί όπως δεν υπάρχουν παιδιά χωρίς μητέρα, έτσι δεν υπάρχουν πάθη χωρίς τον μετεωρισμό της διανοίας. Από αυτόν προέρχεται η ακηδία και ή πνευματική ψυχρότητα.

Υπάρχει καί ο σωματικός μετεωρισμός. Είναι ή περιφορά από τόπο σε τόπο, οι άτοπες συναναστροφές πού οδηγούν σε πτώσεις ό σκανδαλισμός των οφθαλμών με αποτέλεσμα την πύρωση της σάρκας καί εύκολες πτώσεις του νου. Ακολουθεί ή ψυχρότητα για οποιαδήποτε πνευματική εργασία καί σιγά – σιγά ή χαλαρότητα σε όλη την πνευματική ζωή. Ακόμη στο τέλος μερικά πάθη πού είχαν νεκρωθή, αρχίζουν πάλι να διεγείρονται καί να ερεθίζουν την ψυχή.

Κύριοι δημιουργοί των παθών όμως είναι οι δαίμονες. Ό άνθρωπος βρίσκεται συνέχεια κάτω από την επιρροή των δαιμόνων πού προσπαθούν με κάθε μέσο να τον ρίξουν στην αμαρτία καί τα πάθη. Με τους λογισμούς επιτίθενται στον ανθρώπινο νου καί εισέρχονται στην ψυχή του με σκοπό να τον καταποντίσουν στην θάλασσα των παθών.

Δεν επιτίθενται σε όλους με τον ίδιο τρόπο καί τα ίδια μέσα. Ανάλογα με την πνευματική κατάσταση μεταχειρίζονται διάφορα όπλα και διαφορετικό τρόπο πολέμου. Έναν μοναχό ποτέ δε θα τον πολεμήσουν κατ’ ευθείαν με το λογισμό της πορνείας. Πρώτα θα τον πολεμήσουν με την κενοδοξία. Κατόπιν με την κατάκριση και υστέρα θα αρχίσουν οι σαρκικοί πειρασμοί καί πορνικοί πόλεμοι.

Παρά τον μανιώδη τρόπο όμως με τον οποίο ό διάβολος πολεμά τον άνθρωπο, ή τελική έκβαση του αγώνος εναπόκειται στην ελεύθερη θέληση του ανθρώπου.

Ό διάβολος πολεμάει με πονηρία καί επιμονή την ψυχή του ανθρώπου. Δεν έχει όμως τη δύναμη καί το δικαίωμα να ασκήση βία. Υποβάλλει, αλλά δεν επιβάλλει. Η τελική έκβαση της μάχης εξαρτάται από τόν ίδιο τον άνθρωπο.

Τα πάθη συνδέονται στενά μεταξύ τους. Είναι μία αλυσίδα. Το ένα. προέρχεται από τι άλλο. Ό αγ. Ιωάννης της Κλίμακας πολλές φορές χρησιμοποιεί τους όρους μητέρες των παθών καί θυγατέρες των παθών. Την υπερηφάνεια λ.χ. ακολουθεί πολλές φορές ή πορνεία και την οίηση ή πλάνη.
Ό μικρόψυχος καί δειλός άνθρωπος πάσχει από δύο πάθη: την φιλοσωματία καί την ολιγοψυχία, Ή φιλοσωματία είναι σημείο της απιστίας, καί ή ολιγοπιστία μητέρα της κολάσεως που γεννά την ακηδία.
Πολλές φορές το ένα πάθος δίνει τόπο στο άλλο, Στην Κλίμακά του ό αγ. Ιωάννης ο Σιναΐτης αναφέρει το έξης: Είδα κάποιον μοναχό πού μέσα στην εκκλησία πολεμήθηκε από τον δαίμονα της ακηδίας πού τον έριξε στον ύπνο. Ξαφνικά βλέπω τον δαίμονα της κενοδοξίας να διώχνει τον δαίμονα της ακηδίας καί να στέλνει τον μοναχό στο ψαλτήριο. Καί ενώ πρώτα νύσταζε, τώρα ήταν καλλίφωνος. Και απόρησα καί είπα “Ποιος δαίμονας είναι δυνατότερος;΄΄.

Πολλές φορές ακόμη και ή συναναστροφή με εμπαθή άνθρωπο μπορεί να μας οδήγηση στην εμπάθεια. Γι’ αυτό καί τονίζουν οι Πατέρες; “Κρείσσον λέοντι συνοικείν ή ανθρώπω υπερηφάνω. Ύπερηφάνω μη συνοικήσης δια να μην αφαιρεθή από πάνω σου ή ενέργεια του Αγίου Πνεύματος΄΄.
Η αλληλεγγύη μεταξύ των παθών είναι μεγάλη. Άλλα και ό αριθμός των παθών αρκετά μεγάλος. Ο όσιος Πέτρος ό Δαμασκηνός αναφέρει στην Φιλοκαλία 275 περίπου πάθη. Τα κυριώτερα όμως, οι ρίζες όλων των παθών είναι α) η φιληδονία, β) η φιλοδοξία καί γ) η φιλαργυρία.

Η φιληδονία προέρχεται από την φιλαυτία, ή όποια αποτελεί απαρχή όλων των παθών. Φιλαυτία είναι ή υπερβολική αγάπη του εαυτού μας. Όταν ό άνθρωπος δε σκέπτεται τον Θεό, αλλά μόνο τον εαυτό του, τότε γίνεται φίλαυτος.
Το πρώτο πάθος πού προέρχεται από την φιλαυτία είναι ή γαστριμαργία. Γαστριμαργία είναι ή άλογη χρήση τροφής. Η υπερπλησμονή της γαστρός με αποτέλεσμα ό νους να μένη αργός. Διότι “παχεία γαστήρ λεπτόν νόαν ου τίκτει”. Γιατί; Διότι ή γαστριμαργία προκαλεί ζάλη στο κεφάλι καί βάρος στο σώμα μαζί με ατονία. Έτσι ό άνθρωπος εγκαταλείπει το πνευματικό του έργο, επειδή έρχεται σε αυτόν ή οκνηρία. Ακολουθεί ή πνευματική σκότωσις και πνευματική ψυχρότητα της διανοίας, ό μετεωρισμός των λογισμών καί ή ταραχή την ώρα της προσευχής. Τα μέλη του σώματος παραλύουν καί ό άνθρωπος βρίσκεται “πεπλησμένος χαυνώσεως”. Ό νους γίνεται αδιάκριτος καί περιέρχεται “όλην την γην”. Φαντασίες αισχρές καί άτοπες εικόνες μολύνουν ακόμη και το σώμα στον ύπνο. Οι πονηροί λογισμοί βρίσκονται στο αποκορύφωμά τους. Έτσι μπορεί κανείς να καταλάβη τον λόγο για τον όποιον ό άγ. Ιωάννης της Κλίμακος μετά τον λόγο για την γαστριμαργία τοποθετεί τον περί πορνείας λόγο. Διότι νομίζω, λέγει, ή πρώτη είναι μητέρα της δεύτερης.

Καθώς λοιπόν το σύννεφο σκεπάζει το φως της σελήνης, έτσι καί οι ατμοί της χορτασμένης κοιλίας, οι αναθυμιάσεις των φαγητών καί των ποτών διώχνουν από την ψυχή την σοφία του Θεού. Καί όπως ή ομίχλη σκοτίζει την ατμόσφαιρα, έτσι καί ή γαστριμαργία τον φιλόθεο νου. Και όταν κανείς δεν έχει καθαρό νου, δεν μπορεί να ασχοληθεί με πνευματικά πράγματα. Όπως ακριβώς είναι λάθος μία πόρνη να ομιλεί περί σωφροσύνης.
Καί όπως από τη νηστεία προέρχεται ή σωφροσύνη, έτσι από τη γαστριμαργία προέρχεται ή πορνεία καί οι διάφορες σαρκικές κινήσεις. Από αυτές μολύνονται οι λογισμοί καί από την εμπαθή πύρωση των μελών του σώματος χάνεται ή σωφροσύνη. Εμπαθείς είναι οι κινήσεις πού δημιουργούνται στον άνθρωπο, όταν αυτός συναρπάζεται από τα αισθητά πράγματα, από τα πολλά φαγητά και ποτά, τα απρεπή θεάματα, τα οποία ανάβουν την φλόγα των σαρκικών επιθυμιών.

Με την πορνεία συνδέεται ή υπερηφάνεια. Συχνά μάλιστα ακολουθεί την υπερηφάνεια.
Καί όταν λέμε υπερηφάνεια εννοούμε μία μόνιμη κατάσταση υπεροψίας μέσα στον άνθρωπο. Τον μοναχό τον προσβάλλει υστέρα από πολύ καιρό μόχθου καί αγώνα αφαιρώντας του έτσι την πνευματική εργασία της ψυχής.
Ό Μ. Βασίλειος θα μας πει ότι είναι αμάρτημα το οποίο καί μόνο του είναι αρκετό “έχθραν ποιήσαι εις Θεόν”. Τα δε αίτια τα οποία το προκαλούν είναι: τα χρήματα, τα αξιώματα, ή σωματική δύναμη και ευμορφία, ή ανθρώπινη σοφία καί ή φρόνηση.

Τα δε αποτελέσματα είναι: Η πορνεία, ή άγνοια καί ό σκοτασμός της ψυχής του ανθρώπου. Διώχνει από την ψυχή του ανθρώπου την ενέργεια του Αγ. Πνεύματος και την μετατρέπει σε κατοικητήριο κάθε πονηρού πάθους.
Καταστροφικό πάθος για τον άνθρωπο εκτός από την υπερηφάνεια είναι ή πολυλογία, ό φθόνος, ή μνησικακία, κλπ.

Η πολυλογία ψυχραίνει την πνευματική φωτιά πού ανάβει στην ψυχή μας το Αγ. Πνεύμα.

Ο θυμός ο οποίος είναι μέθη της ψυχής καί την κάνει “έκφρονα”, δηλαδή, εκτός εαυτής, κάνει τον άνθρωπο “ιοβόλον θηρίον”, χειρότερο από τον δαιμονισμένο καί εμποδίζει την καρδιά του ανθρώπου να γνωρίσει τα μυστήρια του Θεού.

Ό φθόνος είναι έργο του διαβόλου, “εχθρού επισπορά, αρραβών κολάσεως, εμπόδιον ευσέβειας, στέρησις βασιλείας”. Είναι ακόμη φθορά της ζωής, καί διδάσκαλος θεομαχίας, κατά τον Μέγα Βασίλειο. Όποιος έχει μέσα του τον φθόνο, έχει μέσα του τον διάβολο.

Ή μνησικακία, τέλος, προέρχεται από την ανθρώπινη δόξα. Τα δώρα του Θεού είναι αμετάκλητα. Ή μνησικακία όμως γίνεται αιτία να χάσουμε καί της δωρεές του Θεού. Παράδειγμα ο οφειλέτης των μυρίων ταλάντων. Καί όπως εκείνος πού σπέρνει στα αγκάθια τίποτε δεν μπορεί να κερδίσει, έτσι καί ό μνησίκακος δεν έχει κανένα όφελος από την πνευματική ζωή.

Όπως είδαμε τα πάθη είναι ασθένεια της ψυχής. Αιχμαλωτίζουν τον άνθρωπο, διώχνουν την χάρη του Θεού από πάνω του, τον απομακρύνουν από τον Θεό και καθιστούν ανέφικτη τη σωτηρία του.
Για να σωθεί ό άνθρωπος, για να φθάσει στην θέωση, πρέπει να καθαρισθεί από τα πάθη. Η κάθαρσηη αυτή από τα πάθη συνιστά την υγεία της ψυχής.
Χωρίς την κάθαρση από τα πάθη ή ψυχή δεν θεραπεύεται από την αμαρτία, ούτε αποκτά την δόξα πού έχασε με την παράβαση καί την πτώση.
Η κάθαρσηη βέβαια είναι έργο της θείας χάριτος, χρειάζεται όμως καί την ανθρώπινη συνεργασία για να πραγματοποιηθεί. Ό άνθρωπος προσφέρει την θέλησή του καί ό Θεός τη χάρη Του. Όλα μέσα στην Εκκλησία είναι αποτέλεσμα αυτής της χάριτος καί της ελευθερίας του ανθρώπου. Διότι όλα είναι θεία καί ανθρώπινα μαζί.

Τότε ό άνθρωπος ελευθερώνεται τελείως από τα πάθη, “όταν ό Θεός επινεύσει”. Γι’ αυτό και ό άνθρωπος πρέπει να παρακαλεί τον Θεό να αφαιρέση το σκέπασμα των παθών πού καλύπτει την ψυχή του. Ό Θεός σέβεται απόλυτα την ελευθερία του ανθρώπου καί βοηθά τον άνθρωπο ανάλογα με την προσευχή του.

Βασική προϋπόθεσης για να ξεκινήσει ό άνθρωπος τον αγώνα για την κάθαρση των παθών είναι το να γνωρίσει καλά το πάθος του. “Αν δεν το γνωρίσει δεν μπορεί να το θεραπεύσει. Αυτός πού αξιώθηκε να δη τον εαυτό του καί να γνωρίσει τα πάθη του θεωρείται ανώτερος του “αξιωθέντος ιδείν αγγέλους”.

Η ησυχία προσφέρει μεγάλη βοήθεια στον άνθρωπο για να γνωρίσει τα πάθη του. Είναι “αρχή καθάρσεως των παθών”.

Την επίγνωση των αμαρτιών καί των παθών ακολουθεί ή μετάνοια. Με την μετάνοια ό άνθρωπος έρχεται στο χώρο της ελευθερίας των τέκνων της δόξης του Θεού. Μετάνοια δεν είναι μία παροδική συντριβή από την συναίσθηση διαπράξεως κάποιας αμαρτίας, αλλά μία μόνιμη πνευματική κατάσταση, πού σημαίνει σταθερή κατεύθυνση του ανθρώπου προς τον Θεό. Είναι ή δυναμική μετάβαση του ανθρώπου από το παρά φύσιν εις το κατά φύσιν. Από την περιοχή της αμαρτίας στον χώρο της αρετής” αποστροφή για την αμαρτία, επιστροφή στον Θεό. Καί όπως τονίζει ό αγ. Γρηγόριος ό Παλαμάς “μετάνοια εστί το μισήσαι την αμαρτίαν καί αγαπήσαι την αρετήν εκκλίναι από του κακού καί ποιήσαι το αγαθόν”.

Η μετάνοια γεννιέται στην καρδιά του ανθρώπου από την πίστη καί τον φόβο του Θεού. Ο αββάς Ισαάκ ό Σύρος παρομοιάζει την μετάνοια με πλοίο. Καί όπως δεν μπορεί κάποιος να περάση την θάλασσα χωρίς πλοίο, έτσι δεν μπορεί καί κάποιος χωρίς την μετάνοια καί τον φόβο του Θεού να περάση την ακάθαρτη θάλασσα των αμαρτιών καί των παθών καί να φθάση στην αγάπη του Θεού. Αυτήν την θάλασσα μπορεί να την περάση ό άνθρωπος μόνο με το πλοίο της μετανοίας το όποιο έχει για κωπηλάτες τον φόβο του Θεού. Αν οι κωπηλάτες δεν κυβερνούν καλά το πλοίο, ό άνθρωπος καταποντίζεται στην θάλασσα των παθών καί δεν φθάνει ποτέ στο θεϊκό λιμάνι της αγάπης του Θεού.

Ό θείος φόβος εξ άλλου είναι αυτός πού προφυλάσσει τον άνθρωπο από τον χειμώνα των παθών, για να μη χαθεί ό καρπός του αγώνα του, τον οποίον έχει αποκτήσει σε όλη του τη ζωή με κόπο καί μόχθο.
Η μετάνοια βέβαια έχει καί ορισμένες εκδηλώσεις, απτές αποδείξεις θα λέγαμε, πού στην πατερική ορολογία ονομάζονται “καρποί μετανοίας”. Όλα αυτά φυσικά προκαλούν την κάθαρση της ανθρώπινης ψυχής από τα πάθη.
Πρώτος καρπός της μετανοίας είναι ή εξομολόγηση. Σ’ αυτήν ολοκληρώνεται ή μετάνοια. Προϋπόθεση της εξομολογήσεως και της μετανοίας είναι ή επίγνωση των αμαρτημάτων καί το ταπεινό φρόνημα. Αν ό άνθρωπος δε γνωρίσει τα πάθη καί τις αμαρτίες του καί δεν ταπεινωθεί, ή εξομολόγησή του είναι ανώφελη. Η εξομολόγηση είναι έκφραση ταπεινής καρδιάς. Όταν ή καρδιά σκληρυνθεί τότε ό άνθρωπος δεν ομολογεί ότι είναι αιτία των παθών καί των αμαρτιών του ό ίδιος, αλλά προφασίζεται καί αιτιάται τους ανθρώπους ή τους δαίμονες ή καί ακόμη αυτόν τον ίδιο το Θεό. Η σωστή εξομολόγηση φέρνει στην καρδιά του ανθρώπου κατάνυξη, ή οποία είναι απόρροια της αισχύνης αλλά και της παρηγοριάς που ακολουθεί την επίγνωση καί την ομολογία των αμαρτιών καί την αποδοχή της ευθύνης γι’ αυτά.

Οι ιερείς συγχωρούν τις αμαρτίες των εξομολογούμενων καί οι έμπειροι πνευματικοί θεραπεύουν τα ανθρώπινα πάθη. Γι’ αυτό καί πρέπει οι πνευματικοί πατέρες να είναι υγιείς, “κεκαθαρμένοι” από τα πάθη για να μπορέσουν να θεραπεύσουν σωστά, αλλά καί για να αποφευχθεί κάθε ενδεχόμενο να πέσουν οι ίδιοι σε “μιαρά καί βδελυκτά πάθη”.
Στο μυστήριο βλέπει ό άνθρωπος την μοναδική, την απόλυτη, την όντως καθαρότητα, τον Θεό, καί ταυτόχρονα συνειδητοποιεί την δική του μολυσμένη καί ακάθαρτη ύπαρξη καί αμέσως σπεύδει να την καθαρίσει με την εξομολόγηση πού μοιάζει με το καθάρισμα του αγρού. Όπως το άροτρο καθαρίζει την γη από τα αγκάθια καί τα τριβόλια, έτσι καί ή εξομολόγηση ανασκάβει καί αποβάλλει από την ανθρώπινη καρδιά όλα τα πάθη πού κρύβονται μέσα της, την ετοιμάζει να υποδεχθεί τον ιερό σκοπό της χάριτος καί την βοηθεί να γίνει κατάλληλη για την καλλιέργεια καί την ευφορία των αρετών.

Με την μετάνοια καί την εξομολόγηση συνδέονται τρεις ακόμη πνευματικές αρετές: Το πένθος, τα δάκρυα καί ή αυτογνωσία. Καί οι τρεις αρετές αυτές βοηθούν σημαντικά στην κάθαρση από τα πάθη. Με το πένθος καί τα δάκρυα φθάνει κανείς στην πεδιάδα “της καθαρότητος της ψυχής”. Το πένθος καί τα δάκρυα είναι αυτά πού θανατώνουν εύκολα τα πάθη” ή ψυχή δέχεται την ειρήνη των λογισμών καί ανυψώνεται στην καθαρότητα του νου.

Ιδιαίτερα το πένθος καί ή λύπη καταπολεμούν το πάθος της βλασφημίας, ενώ ή αυτομεμψία τους λογισμούς της υπερηφάνειας. Γι’ αυτό καί ό αββάς Ισαάκ ό Σύρος τονίζει, πρέπει να παρακαλάμε τον Θεό να μας δώσει αυτό το χάρισμα. “Αν μας το δώσει “ου μη αρθή άφ’ ημών ή καθαρότης έως της εξόδου ημών εκ του βίου τούτου”.

Ο αγ. Γρηγόριος ό Παλαμάς ακολουθώντας την γνήσια εκκλησιαστική παράδοση, κρίνει αναγκαία την υπακοή σε πνευματικό πατέρα, στον οποίο καί πρέπει ό χριστιανός “να έξαγγέλλη τα πονηρά πάθη της ψυχής” καί να δέχεται την “πνευματικήν ιατρείαν”.

Η σύνδεσηη με πνευματικό πατέρα είναι απαραίτητη για την πνευματική μας τελείωση. Χωρίς την υπακοή στον πνευματικό μας πατέρα δεν είναι δυνατή καί ή υπακοή μας στον Κύριο. Καί χωρίς υπακοή δεν μπορεί να υπάρξη πνευματική πρόοδος καί διαφύλαξη από τον εγωισμό καί την πλάνη. Μάλιστα στα μοναστήρια υπάρχει το σύνθημα” “Υπακοή = ζωή, παρακοή = θάνατος”.

Ό αγώνας για την κάθαρση από τα πάθη χρειάζεται φροντίδα και προσοχή. Πρέπει να γίνεται με σύνεση καί απαραίτητη γνώση καί “ουχί εν παιγνίω, αλλά τεχνικώς”. Με επίγνωση των κανόνων, αλλά καί των δυσκολιών. Δεν θεραπεύονται με το ίδιο φάρμακο όλες οι σωματικές ασθένειες. Το ίδιο καί οι πνευματικές. “Πάν αρρώστημα τοις οικείοι φαρμάκοις θεραπεύεται”.
Είναι σημαντικό να πολεμά κανείς το πάθος καί να το ξεριζώσει όσο ακόμη είναι μικρό καί τρυφερό. “Αν “πλατυνθή καί περκάση”, είναι πολύ δύσκολο να ξεριζωθεί. Όταν είναι μικρά τα πάθη μοιάζουν με σκύλους πού είναι σε κρεοπωλεία καί απομακρύνονται μόνον με την φωνή, όταν όμως μεγαλώσουν γίνονται λιοντάρια ασυγκράτητα καί επικίνδυνα.
Ό αγώνας αυτός ακόμη χρειάζεται επιμονή καί σταθερότητα. Θεωρείται αναγκαία ή καθημερινή προσπάθεια για το ξερρίζωμα των παθών. Ενώ ή αμέλεια καί ή ραθυμία έχουν ως αποτέλεσμα την αύξηση των παθών στην καρδιά του ανθρώπου. Καί ή πιο μικρή πνευματική εργασία που γίνεται σταθερά και καθημερινά, έχει μεγάλη δύναμη καί μπορεί να απαλύνει την σκληρότητα των παθών. Γι’ αυτό χρειάζεται πρόγραμμα. Όπως δεν μπορεί να λειτουργήσει κάποια υπηρεσία χωρίς πρόγραμμα, έτσι καί ό πνευματικός αγώνας δεν γίνεται ή δε λειτουργεί σωστά χωρίς πρόγραμμα. Χρειάζεται επιμονή καί σταθερότητα μέχρι θανάτου.

Πρέπει ακόμη ό άνθρωπος να αποφεύγει τις αιτίες των παθών Η απομάκρυνση αυτή δεν έχει μόνο προληπτικό, αλλά καί θεραπευτικό χαρακτήρα. Βοηθά τον άνθρωπο στον αγώνα κατά της καθάρσεως των παθών. Όταν ή επιθυμία βρίσκεται δίπλα στον άνθρωπο, τότε δύσκολα νικάται το πάθος. Ο αγώνας του είναι διπλός, εσωτερικός καί εξωτερικός. Για παράδειγμα, για να πολεμηθεί το πάθος της πορνείας ισχυρό όπλο είναι “το απέχεσθαι εκ της θέας του προσώπου”. Έτσι κλείνεται το εξωτερικό μέτωπο καί μένει μόνον το εσωτερικό.

Για να μπορέση ό άνθρωπος να απομακρυνθεί καί να θεραπευθεί από τα πάθη του, πολύ βοηθητικά είναι ακόμη δύο πράγματα: Η ησυχία καί ή έρημος. Λέγοντας έρημο οι πατέρες, δεν εννοούν μόνο την σωματική απομάκρυνση από τον κόσμο, όσο κυρίως την εσωτερική απομάκρυνση από τα πράγματα του κόσμου. Είναι απαραίτητο να αγωνίζεται κανείς “οπού δ’ αν ή” για να ξερριζώση τα πάθη από την ψυχή του.

Η κάθαρση των παθών είναι τήρηση των εντολών του Θεού. Σκοπός των εντολών είναι ή καθαρότητα της καρδιάς. Ό,τι σκοπό έχουν τα φάρμακα για το ασθενικό σώμα, τον ίδιο σκοπό έχουν καί οι εντολές του Θεού για την άρρωστη από τα πάθη ψυχή. Ή αμαρτία μπήκε μέσα μας με την παράβαση των εντολών. Γι’ αυτό δεν πρέπει κανείς να ελπίζει στην κάθαρση της ψυχής χωρίς την τήρηση των εντολών. Ή εργασία των εντολών είναι αυτή πού θεραπεύει καί δυναμώνει την ασθενή ψυχή, την ανακαινίζει καί την εξαγιάζει.
Ή σημαντικότερη όμως ωφέλεια πού προκύπτει από την τήρηση των εντολών είναι ότι με αυτήν βοηθείται ό άνθρωπος στην απόκτηση των αρετών. Κάθε πάθος καταβάλλεται καί καταπολεμείται με την αντίστοιχη αρετή.
Ή απόκτηση των αρετών γίνεται σταδιακά, διότι ή μία αρετή εξαρτάται από την άλλη. Υπάρχουν σωματικές αρετές, όπως ή ελεημοσύνη, ή νηστεία, ή αγρυπνία καί ψυχικές αρετές, όπως ή αγάπη προς τον πλησίον, ή ταπεινοφροσύνη, ή αυτομεμψία, καί όσες εκτελούνται από την ψυχή. Ή σωματική αρετή καθαρίζει το σώμα από την ύλη των παθών, ενώ ή ψυχική αρετή φέρνει ταπείνωση στην ψυχή καί την καθαρίζει από τους μάταιους λογισμούς.
Την σημαντικότερη λοιπόν βοήθεια στον αγώνα εναντίον των παθών την προσφέρουν οι αρετές. Καί ή ενθύμηση μόνον ενός αγίου ανθρώπου βοηθάει πολύ στον αγώνα.

Δύο από τις σημαντικότερες αρετές είναι ή πίστη καί ή ταπείνωση.
Ή πίστη αποτελεί το φως της διανοίας, το οποίο διώχνει το σκοτάδι των παθών. Χωρίς την πίστη ό νους του άνθρωπου είναι διασκορπισμένος στα πράγματα του κόσμου. Με την πίστη συγκεντρώνεται καί βρίσκει την ειρήνη καί την γαλήνη των λογισμών.

Σημαντική είπαμε ότι είναι ή προσφορά της ταπεινώσεως στον αγώνα κατά των παθών. Αυτός πού απέκτησε την ταπείνωση στην καρδιά του έγινε νεκρός για τον κόσμο. Καί αυτός πού νεκρώθηκε για τον κόσμο νίκησε καί τα πάθη. Όποιος έχει ταπείνωση εξουσιάζει τα πάθη χωρίς κόπο. Γι’ αυτό καί τονίζει ό αγ. Ιωάννης της Κλίμακος: “Ουκ ηγρύπνησα, ουκ ενήστευσα, άλλ’ εταπεινώθην καί έσωσε με Κύριος”. Στην πορεία της αυθεντικής πνευματικής ζωής προηγείται ή ταπείνωση καί ακολουθούν τα έργα.

Την κορύφωση του αγώνα για την κάθαρση από τα πάθη αποτελεί ή άσκηση. Η χριστιανική ζωή είναι μία ζωή ασκήσεως. Αν θέλεις να γίνει ή καρδιά σου τόπος των μυστηρίων του καινού αιώνος, πρώτα θησαύρισε σωματικά έργα, νηστεία, αγρυπνία, προσευχή, μελέτη των Γραφών καί με αυτά αγωνίζου εναντίον των παθών.

Πρέπει κάποιος να αρχίση από την νηστεία πού είναι φίλος της σωφροσύνης, ενώ ή γαστριμαργία είναι ή αρχή των κακών. Ή νηστεία είναι ή αρχή της οδού του χριστιανισμού. Ακόμη είναι ή μητέρα της προσευχής.
Προσευχή καί νηστεία αποτελούν δύο ισχυρά όπλα στον αγώνα μας εναντίον των παθών. Η προσευχή, και μάλιστα ή μονολόγιστη ευχή, το “Κύριε, Ιησού Χριστέ, ελέησόν με” είναι ό πιο βέβαιος φύλακας του νου, πού διασκορπίζει τα νέφη των παθών από την ψυχή του άνθρωπου.
Αν το πρώτο πάθος είναι ή φιλαυτία, τότε ή πρώτη αρετή είναι ή περιφρόνηση της αναπαύσεως. Η σωματική ανάπαυση καί ή αργία καταστρέφουν την ψυχή του ανθρώπου, ενώ ό κόπος καί οι δυσκολίες την καθαρίζουν από τα πάθη. Μαζί με την σωματική άσκηση απαραίτητη είναι καί ή αυτοσυγκέντρωση για να γνωρίσει κανείς τα κρυμμένα πάθη του. Όταν ό άνθρωπος βρίσκεται αντιμέτωπος με τα όσα προκαλούν την άνεση καί την ανάπαυση, αναγκαστικά βρίσκεται αντιμέτωπος με τις ανάλογες επιθυμίες πού γεννιούνται από αυτά. Πρέπει λοιπόν να απομακρυνθεί από τις αιτίες της αναπαύσεως για να μπορέση να καθαρισθεί από τα πάθη.

Εκείνα πού μας βοηθούν ακόμη στο έργο μας αυτό είναι ή μνήμη του θανάτου, ή ελεημοσύνη, ή σιωπή, ή μνήμη του Θεού, ή συναναστροφή με αγίους ανθρώπους καί ή μελέτη του Λόγου του Θεού.

Ή μνήμη του θανάτου αποτελεί δεσμό των σωματικών μελών. Θέτει τον άνθρωπο σε πνευματική εγρήγορση.

Τα πάθη εκριζώνονται καί θεραπεύονται με την αδιάλειπτη μνήμη του Θεού. Όταν ή μνήμη του Θεού κυριεύση την ψυχή, εξαφανίζεται κάθε μάταια μνήμη από την καρδιά. Γι’ αυτό και τονίζει ό αγ. Γρηγόριος ό Θεολόγος” “Μνημονευτέον Θεού μάλλον ή αναπνευστέον”. Καί κάποιος άλλος από τους Πατέρες” “Νους πού απομακρύνεται από τον Θεό γίνεται ή σαν θηρίο ή σαν δαίμονας”.

Η συναναστροφή με αγίους ανθρώπους αυξάνει την πνευματική γνώση, ξερριζώνει τα πάθη, κατακοιμίζει τους αισχρούς λογισμούς.
Ή ελεημοσύνη εξ αλλού αποτελεί θεραπευτικό φάρμακο εναντίον των παθών. Ό ελεήμων άνθρωπος γίνεται ό ίδιος ιατρός της ψυχής του. Διότι καί ή ελεημοσύνη ως βίαιος άνεμος διώχνει μέσα από την ψυχή του ανθρώπου την σκότωσι των παθών. Κανένα πράγμα δεν μπορεί να ελευθερώση τον άνθρωπο από το σκληρό πάθος της υπερηφάνειας, όσο το να επισκέπτεται καί να βοηθάει αυτούς πού βρίσκονται σε δύσκολη κατάσταση, σωματική ή πνευματική.

Ισχυρότατο όπλο στον αγώνα αυτόν είναι ή μελέτη των θείων Γραφών. Ή μελέτη αύτη βοηθά στην κάθαρση του νου από τους αισχρούς λογισμούς καί από τις ενθυμήσεις των προηγουμένων αμαρτημάτων. Τίποτε άλλο, τονίζει ό αββάς Ισαάκ ό Σύρος, δεν μπορεί να διώξη από την ψυχή του ανθρώπου τις ενθυμήσεις της παλιάς ακολασίας καί να κατακαύση τους λογισμούς πού δημιουργεί ή ακολασία, όσο ή μελέτη της άγ. Γραφής.
Ή διαρκής μελέτη της άγ. Γραφής καί του βίου των άγιων φωτίζει την ψυχή. Προφυλάσσει τον άνθρωπο από τα πάθη καί του ενισχύει τον πόθο του Θεού. Έτσι ό άνθρωπος φθάνει στην καθαρότητα της ψυχής καί αισθάνεται ντροπή για τα πάθη καί για τις αιτίες των παθών.

Η σιωπή τέλος είναι ιδιαίτερα ωφέλιμη στην πνευματική πορεία του ανθρώπου. “Υπέρ πάντα την σιωπήν αγάπησον”, διότι προξενεί μεγάλη πνευματική καρποφορία. Με την σιωπή έρχεται ή ειρήνη των λογισμών, καθαρίζει ό νους του ανθρώπου από οποιαδήποτε εμπαθή κίνηση. Αποφεύγει ό άνθρωπος πολλές αμαρτίες, όπως το ψέμα, την κατάκριση, την καταλαλιά, καί αποκτά την δυνατότητα να ερμηνεύει τα μυστήρια του Θεού.
Με την θεραπεία του νου από τους εμπαθείς λογισμούς καί της καρδιάς από τα εσωτερικά πάθη, ολοκληρώνεται το έργο της καθάρσεως. Ό άνθρωπος θεραπεύεται από τα πάθη, ελευθερώνεται από την δουλεία των παθών καί αποκτά την καθαρότητα.

Απαλλαγμένος από τα πάθη του ό άνθρωπος αποκτά την ειρήνη των λογισμών. Καί σημείο ότι ή ψυχή του ανθρώπου άρχισε να αποκτά την καθαρότητα είναι τα πολλά δάκρυα τα όποια ρέουν αβίαστα.
Νικώντας ό άνθρωπος τα πάθη απομακρύνεται από την ψυχοφθόρο φιλαυτία καί δέχεται στην ψυχή του την χάρη καί ειρήνη του Θεού. Αισθάνεται ζωντανή τη νίκη κατά της αμαρτίας και του κόσμου. Άλλ’ ακόμη καί τη νίκη κατά του θανάτου. Έτσι φθάνει στο λιμάνι της αγάπης του Θεού.

“Όπως όταν υπάρχη ομίχλη, δεν μπορεί κάποιος να δη τον ήλιο, έτσι δεν μπορεί να δη καί το κάλλος της ψυχής, όταν αυτό καλύπτεται από την ομίχλη των παθών”.