Βρίσκεται σε υψόμετρο 450 μέτρων επί του Βαλαντίου Όρους στο μικρό οροπέδιο Βαλαντοβούνι της βορειοδυτικής Εύβοιας, βορειοανατολικά από το παραθαλάσσιο χωριό Ήλια με θαυμάσια θέα προς το βόρειο Ευβοϊκό κόλπο και σε απόσταση 13 χιλιομέτρων από τα Λουτρά Αιδηψού.
Εικάζεται ότι έχει χτιστεί επάνω από αρχαίο Ναό του Σεληνουντίου Απόλλωνα, που ήταν θεός του Ήλιου (Φοίβος) ενώ το πότε ιδρύθηκε η μονή και από ποιους είναι άγνωστο αφού δε διασώθηκε τίποτα εξαιτίας των αλλεπάλληλων λεηλασιών και καταστροφών των αρχείων της.
Η επικρατέστερη άποψη όμως είναι ότι ιδρύθηκε το 1256 στα χρόνια της Ενετοκρατίας, αφού έχει καταστραφεί προηγουμένως η ομώνυμη μονή της “Θέρμας” που ήταν χτισμένη δυτικά στη χαράδρα που κατεβαίνει προς τον οικισμό της Αιδηψού.
Υπάρχει λοιπόν το ενδεχόμενο να ιδρύθηκε από διασωθέντες μοναχούς της μονής “Θέρμας” που προτίμησαν να ιδρύσουν νέα μονή παρά να ξανακτίσουν την κατεστραμμένη.
Το ενδεχόμενο αυτό ενισχύει και το γεγονός ότι αφιερώθηκε στον Άγιο Γεώργιο και Όχι στον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο που ήταν αφιερωμένη η σκήτη του. Η ονομασία της Μονής «Ήλια» προήλθε ή από τη επωνυμία του ειδωλολατρικού ναού ως «Απόλλωνος Ηλίου» ή από παραφθορά του τοπωνυμικού «ηλιεία», το οποίο, όπως μνημονεύει ο Στράβων Ι, 445, σημαίνει τον «τόπο ένθα βωμός ή μαντείον του Απόλλωνος
Έτος ιδρύσεως της Μονής αναφέρεται επίσημα το 1670, κατά δε την τοπική παράδοση ο 13ος αιώνας. Μεγάλη ανάπτυξη γνώρισε η Μονή κατά τους πρώτους αιώνες της ζωής της ακολουθώντας το ιδιόρρυθμο σύστημα που γύρω από αυτήν ασκήτευαν μέχρι και 300 μοναχοί, ζώντας σε καλύβες και «καλογερόσπιτα», όπως αναφέρει η τοπική παράδοση, οι οποίοι λειτουργούνταν τις Κυριακές και τις μεγάλες εορτές στο Καθολικό του Αγίου Γεωργίου, ρυθμού σταυροειδούς, με περίτεχνο τέμπλο των μέσων του 17ου αιώνος, γεμάτο παραστάσεις και σκηνές από την Αγία Γραφή και περίφημες εικόνες του 16ου και 17ου αιώνα. Ο Ευφρόσυνος, κατά την παράδοση, υπήρξε ο πρώτος μοναχός, που ασκήτεψε μέσα στην κατακόμβη του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, η οποία προϋπήρχε της Ιεράς Μονής, και η οποία ανακαλύφτηκε κατόπιν οράματος από έναν αγαθό και πολύ ευλαβή βοσκό της περιοχής. Η Μονή αποτέλεσε επίσης τόπο καταφυγής και προστασίας πολλών χριστιανών και μάλιστα επιστημόνων, στα δύσκολα χρόνια της Κατοχής.
Αρχικά η μονή είχε στο περίβολο της τρεις πτέρυγες. Σήμερα υπάρχει μόνο η ανατολική. Η νότια κατεδαφίστηκε από τον Ηγούμενο Κοσμά Ζαρίκο, ενώ η βόρεια από τον Αρχιμανδρίτη Κλήμη Ζώκαρη, που ηγουμένευε εκεί.
Οι πτέρυγες που κατεδαφίστηκαν αναπληρώθηκαν από τοίχους. Στο βόρειο τοίχο βρίσκετε η είσοδος της μονής. Το καθολικό της που διατηρείτε σε καλή κατάσταση, είναι βυζαντινού ρυθμού, μια τρίκλιτος βασιλική με νάρθηκα. Το σχήμα του δηλαδή είναι τρίκλιτο, σταυρεπίστεγο, με τρούλο και κεραμοσκεπή. Ο τρούλος του στηρίζετε σε τέσσερις κίονες, που φέρουν κιονόκρανα κορινθιακού ρυθμού ενώ ο νάρθηκας συνδέεται με το Ναό με μία μεγάλη θολωτή πόρτα. Στο εξωτερικό του η κύρια είσοδός του κοσμείται από χρωματιστά σμαλτωμένα πιατάκια με ανθρωπόμορφες παραστάσεις, τα λεγόμενα «φαγεντιανά» ενώ ο ναός στερείται τοιχογραφιών.
Το ξυλόγλυπτο τέμπλο του ναού είναι ένα αριστούργημα ξυλογλυπτικής τέχνης και φέρει ημερομηνία κατασκευής του το 1834, σε επιγραφή χαραγμένη πάνω από την Ωραία πύλη ενώ παλαιότερα ήταν επιχρυσωμένο και παρουσιάζει αγγέλους, πτηνά και φυτικό διάκοσμο.
Στα θωράκια (ποδιές) είναι σκαλισμένες παραστάσεις από την Παλαιά Διαθήκη ενώ στα ψηλότερά του μέρη θαυμάσια ποικίλματα καταλήγουν στα «λυπηρά» και στο υπέρθυρο της εισόδου της προθέσεως μια επιγραφή μας γνωστοποιεί τα ονόματα των ταγιαδόρων που το έφτιαξαν.
Η εικονογραφία του ναού χωρίζεται σε τρεις ενότητες: στις δεσποτικές εικόνες, στις μικρογραφίες και στη ζώνη του σταυρού. Ξεχωρίζει η εικόνα του Αγίου Γεωργίου του τροπαιοφόρου διαστάσεων 110 × 40 εκατοστά που παρουσιάζει τον Άγιο καθήμενο σε θρόνο με στολή βυζαντινού στρατηλάτη και γύρω του σκηνές από τα μαρτύριά του.
Στο μοναστήρι φυλάσσονται ακόμα κομμάτια του τέμπλου του Ναού των Αγίων Αναργύρων.
Τα κομμάτια που σώζονται δείχνουν ότι επρόκειτο για τέμπλο με μεγάλη καλλιτεχνική αξία. Ο Ναός των Αγίων Αναργύρων βρίσκεται κοντά στα Άνω Ήλια και είναι σήμερα ερειπωμένος.
Επάνω από την ωραία πύλη υπάρχει επιγραφή που φέρει την ημερομηνία «Ιούλιος 1834». Ωστόσο όταν το 1966 ο Γ. Αναστόπουλος επισκέφθηκε τη μονή ανακάλυψε στη βόρεια πλευρά του ναού μεγάλο τμήμα βυζαντινής τοιχογραφίας κάτω από παχύ στρώμα σοβά, γεγονός που τον οδήγησε στο συμπέρασμα πως ο σημερινός ναός της μονής Ηλίων είναι ο ίδιος από κατασκευής του, δηλαδή ο βυζαντινός. Αν λάβουμε μάλιστα υπόψη ότι η τέχνη της βυζαντινής αγιογραφίας άνθισε στη Βόρεια Εύβοια κατά την μεταβατική περίοδο μεταξύ 1550 – 1650 μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η μονή και ο ναός υπάρχουν από τότε.
Μέσω του βυζαντινού ρυθμού κατακόμβης που υπάρχει στη μονή, ο προσκυνητής οδηγείται με υπόγειο θολωτό διάδρομο στο ναϊδριο το Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, η κατακόμβη ονομάζεται «Εύρεση» (ή «αλογοπατησιά»), από γεγονός της εμφάνισης εκεί του καβαλάρη Αγίου Γεωργίου, ή του ακούσματος του ποδοβολητού του αλόγου και του χλιμιντρίσματός του.
Πολλοί λέγουν, πως πριν από λίγα χρόνια υπήρχε και ίχνος του πατήματος του αλόγου του Αγίου.
Σήμερα έχει καλυφθεί ο χώρος με τσιμέντο και πλάκες, και αν υπήρχε κάτι τέτοιο καταστράφηκε.
Στη κατακόμβη υπάρχουν στοές ανεξερεύνητες και αυτές εικάζεται ότι ήταν κτήρια αρχαίου ναού που προϋπήρχε της μονής και ήταν αφιερωμένος στον Θεό Απόλλωνα.
Σε μία από αυτές υπάρχει και το οστεοφυλάκιο της μονής ενώ υπάρχει και άλλη υπόγεια κρύπτη, στο περίβολο της μονής, άγνωστης χρήσης. Σε μία άλλη κατακόμβη, 400 μέτρα δυτικά, βρίσκετε και ο μικρός Ναός του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου.
Στην Μονή υπάρχουν αποθησαυρισμένα τίμια λείψανα όπως: Η δεξιά παλάμη του αγίου Γεωργίου, η τίμια κάρα του αγίου Μάμαντος σε ασημένια περίτεχνη θήκη, με χρονολογία 1765, μεγάλο μέρος της τίμιας κάρας της αγίας Μαρίνας σε ασημένια θήκη σχήματος πατριαρχικής μήτρας με χρονολογία 1841.
Επίσης, χρυσή οστεοθήκη με οστά των Αγίων Πολυκάρπου, Χαραλάμπους, Βαρβάρας, Κοσμά, Ιωάννου Χρυσοστόμου κ.α. με χρονολογία 1817, ακίδα από το τίμιο ξύλο, καθώς και τέσσερις κασετίνες με οστά του οσίου Δαβίδ του Γέροντος. Επίσης στο ναό υπάρχουν τρεις περίτεχνοι σταυροί, ένα επίχρυσο και ένα αργυρό δισκοπότηρο του 1713. Πολύτιμο κειμήλιο αποτελεί επίσης ένα αργυρό και επίχρυσο σμαλτωμένο ευαγγέλιο που κοσμείται από ογδόντα έναν πολύτιμους λίθους και απεικονίσεις εβδομήντα τριών αγίων και προφητών με επιγραφή κατασκευής 1745. Ήταν γραμμένο σε χειρόγραφα σε μεμβράνη, το οποίο αποσπάστηκε και φυλάσσεται στο βυζαντινό μουσείο Αθηνών με αριθμό 40.
Ακόμη υπάρχουν στον ναό 3 σταυροί έξοχης τέχνης, από τους οποίους ο ένας φέρει παραστάσεις από τον βίο του Χριστού, καθώς επίσης και ένα επίχρυσο και αργυρό δισκοπότηρο, που φέρει στη βάση του την παρακάτω επιγραφή: «Ετελειώθη το παρόν ποτήριον δια συνδρομής και δαπάνης του πανοσιωτάτου αγίου καθηγουμένου της Σεβασμίας μονής της Υπεραγίας Θεοτόκου Ρευματοκρατούσης του κυρ-Παϊσίου εκ χώρας Σιλιτζάνης (Λάρισσας) ΑΨΙΓ (1713)».
Αξίζει να σημειωθεί, ότι η Μονή των Ηλίων υπήρξε εκείνη που παραχώρησε στην Ιερά Μητρόπολη, το 1980, έκταση 46 στρεμμάτων στην περιοχή «Ταξιάρχης Ηλίων», όπου ανηγέρθησαν και ξεκίνησαν να λειτουργούν από το 2000, οι υπερσύγχρονες Κατασκηνωτικές εγκαταστάσεις της Ιεράς Μητροπόλεως Χαλκίδας, που φιλοξενούν κάθε χρόνο 800 περίπου παιδιά. Μετόχια και εξωκλήσια της Μονής είναι του Αγίου Χαραλάμπους, Ευαγγελισμού Θεοτόκου, Αγίων Αναργύρων, Αγίου Δημητρίου, Αγίων Αποστόλων, Αγίας Μαρίνης, Αγίου Αθανασίου, προφήτου Ηλιού, παμμεγίστων Ταξιαρχών, Αγίου Γεωργίου, Αγίας Παρασκευής, Αγίου Νικολάου, Αγίας Πολυχρονίας και Αγίας Νίνας. Παρεκκλήσια δέ της μονής είναι της Αγίας Ειρήνης Χρυσοβαλάντου, Αγίου Ονούφριου και Αγίου πολύαθλου Ιώβ.
Επί αιώνες η ανδρική Μονή, το 1970 μετετράπη σε γυναικεία επί Μητροπολίτου Χαλκίδος Νικολάου Σελέντη. Η σημερινή αδελφότητα της Μονής αποτελείται από 8 μοναχές με ηγουμένη την μοναχή Χρυσοστόμη που διαδέχθηκε την μακαριστή Πελαγία που αυτή με την αμέριστη συμπαράσταση πολλών προσκυνητών, ανακαίνισε και εξωράισε τα κτίρια της Μονής ενώ τα τελευταία χρόνια, είχε ξεκινήσει και την ανοικοδόμηση νέου μεγάλου Ναού, της Αγίας Νίνας.
Η Μονή πανηγυρίζει του Αγίου Γεωργίου στις 23 Απριλίου και της Ανακομιδής Λειψάνων του Αγίου στις 3 Νοεμβρίου. Επίσης του Αγίου Χαραλάμπους στις 10 Φεβρουαρίου, της Αγίας Ειρήνης Χρυσοβαλάντου στις 28 Ιουλίου αλλά και της Αγίας Παρασκευής στις 26 Ιουλίου.
