1. Τα Θεοφάνεια και τα Χριστούγεννα:
Τα Θεοφάνεια είναι μια από τις μεγάλες Δεσποτικές γιορτές του εκκλησιαστικού έτους. Ονομάζεται και Επιφάνεια, και ημέρα των Φώτων. Τα ονόματα αυτά σηματοδοτούν την αντίληψη της αρχαίας Ανατολικής Εκκλησίας για την γιορτή αυτή που συνδέεται με την αποκάλυψη του Θεού, δηλαδή την φανέρωση του ενός Τριαδικού Θεού στην ενανθρώπηση του Υιού του Θεού και Κυρίου ημών Ιησού Χριστού. Κατά συνέπεια τα Θεοφάνεια περιείχαν την γέννηση του Χριστού με τα συναφή γεγονότα (π.χ. την προσκύνηση των μάγων), αλλά και την αρχή της δημόσιας φανέρωσης της ένσαρκης οικονομίας του Υιού του Θεού που συνδέεται με την βάπτισή του Χριστού στον Ιορδάνη από τον Ιωάννη τον Βαπτιστή.Στον 4ο αιώνα μ.Χ. τα Χριστούγεννα χωρίστηκαν από τα Θεοφάνεια και αποτέλεσαν ιδιαίτερη Δεσποτική γιορτή, που γιορτάζεται στις 25 Δεκεμβρίου. Αυτός ο διαχωρισμός είχε προηγηθεί στην Δυτική Εκκλησία, η οποία ήταν τότε ενωμένη με την Ανατολική.
Από τότε τα Θεοφάνεια συνδέθηκαν ιδιαίτερα με την Βάπτιση του Χριστού που αποτέλεσε την έναρξη της δημόσιας διακονίας του με την οποία αναδείχτηκε ο Σωτήρας και Λυτρωτής του κόσμου. Γιατί όμως βαπτίστηκε ο Χριστός; Η βάπτιση του Χριστού έγινε η αφετηρία της οικονομίας της σωτηρίας που ανέλαβε σαν άνθρωπος να εκπληρώσει για λογαριασμό μας. Έγινε επίσης το θεμέλιο της δικής μας αφετηρίας γιατί συνδέεται άμεσα με το μυστήριο της βάπτισής μας με την οποία ξαναγεννιόμαστε εμείς οι άνθρωποι και εισερχόμαστε στην νέα εν Χριστώ ζωή. Πως εξηγείται αυτό και ποια είναι η βαθύτερη σημασία του;
2. Η Βάπτιση του Χριστού και το Μυστήριο του Βαπτίσματος.
α) Η μαρτυρία του Ευαγγελιστή Ιωάννη. Στο κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο έχουμε τις πρώτες σαφείς νύξεις για την σχέση της Βάπτισης του Χριστού και του μυστηρίου του βαπτίσματος: Ο άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος μιλάει για το βάπτισμα του ύδατος το οποίο εκείνος υπηρετούσε σύμφωνα με την θεία εντολή, και εξηγεί ότι ο ερχόμενος Χριστός θα το μετέτρεπε σε βάπτισμα Πνεύματος με το οποίο θα εισέρχονταν οι άνθρωποι στην βασιλεία του Θεού: «Ο Ιωάννης μαρτύρησε και είπε ότι είδε το Πνεύμα να κατεβαίνει σαν Περιστερά από τον ουρανό και να μένει επάνω του [στον Χριστό]. Είπε επίσης ότι δεν τον γνώριζε [μέχρι τότε τον Χριστό], αλλά Εκείνος που τον απέστειλε [να βαπτίζει] του είπε, ότι σε όποιον δεις το Πνεύμα να κατεβαίνει και να μένει επάνω του, αυτός θα είναι Εκείνος που θα βαπτίσει με Πνεύμα Άγιο. Είπε ακόμη ότι το είδε αυτό και το μαρτύρησε, ότι δηλαδή αυτός είναι [ο Χριστός] ο Υιός του Θεού » (1:32-34). Αυτό ακριβώς διαβεβαίωσε και ο ίδιος ο Κύριος όταν είπε στον Νικόδημο, «Αμήν, αμήν σου λέγω, εάν κάποιος δεν γεννηθεί εξ ύδατος και πνεύματος δεν είναι δυνατόν να εισέλθει εις την βασιλεία του Θεού» (3:5). Αυτά τα λόγια του Κυρίου είναι τα ιδρυτικά λόγια του μυστηρίου του βαπτίσματος δια του οποίου εμείς οι άνθρωποι γινόμαστε χριστιανοί. Η κάθοδος λοιπόν του Αγίου Πνεύματος στην βάπτιση του Χριστού φανέρωσε το μυστήριο του βαπτίσματος το οποίο επιτελεί ο Χριστός με το άγιο Πνεύμα. Είναι το βάπτισμα το οποίο παρέδωσε ο Χριστός στους μαθητές του σαν βασικό στοιχείο της αποστολικής διακονίας τους στον κόσμο.
β) Η μαρτυρίες των Ευαγγελιστών Ματθαίου και του Μάρκου. Στους δύο συνοπτικούς Ευαγγελιστές, τον Ματθαίο και τον Μάρκο, τονίζεται η αναγκαιότητα του μυστηρίου του βαπτίσματος σαν μέσο συμμετοχής των ανθρώπων στην σωτηρία που προσφέρει ο Χριστός. Αυτό φαίνεται στην εντολή του Αναστημένου Κυρίου στους μαθητές του να κηρύξουν το Ευαγγέλιο και να βαπτίσουν τους ανθρώπους σε όλο τον κόσμο. Τούς ζήτησε, δηλαδή, να εισαγάγουν τους ανθρώπους στην νέα σωτήρια σχέση τους με τον ένα και αληθινό Τριαδικό Θεό που αποκαλύφτηκε περίτρανα στη βάπτισή του στον Ιορδάνη, τον Πατέρα, τον Υιό και το Άγιο Πνεύμα. «Πορευθείτε λοιπόν, μαθητεύσατε όλα τα έθνη, βαπτίζοντάς τους στο Όνομα του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος, διδάσκοντάς τους να τηρούν όλα όσα σας παράγγειλα» (28:18-20). Το ίδιο ακριβώς αναφέρει και ο Μάρκος με συντομότερο τρόπο. «Πορευθείτε σε όλον τον κόσμο και κηρύξτε το Ευαγγέλιο σε ολόκληρη την κτίση. Όποιος [σας] πιστέψει και βαπτιστεί θα σωθεί» (16:15-16).
Είναι σαφές λοιπόν, ότι το μυστήριο του βαπτίσματος που ίδρυσε ο Χριστός μεταμορφώνοντας ή συμπληρώνοντας το βάπτισμα του Ιωάννη του βαπτιστή είναι η αφετηρία της επανασύνδεσής μας με τον δημιουργό μας που είναι και ο αρχηγός και τελειωτής της σωτηρίας μας. Για να αντιληφθούμε το βαθύτερο νόημα αυτής της σωτηρίας πρέπει να προσέξουμε στις λεπτομέρειες που μας παρέχουν οι Ευαγγελικές αφηγήσεις για τη Βάπτιση του Κυρίου στον Ιορδάνη.
3. Η βαθύτερη σημασία της Βάπτισης του Χριστού και του Μυστηρίου του Βαπτίσματος.
α) Η επιστροφή του ανθρώπου στον αληθινό Θεό. Το βάπτισμα του Προδρόμου ήταν «βάπτισμα μετανοίας,» που υποδήλωνε την επιστροφή του ανθρώπου στον Θεό και την υπακοή του στο θείο θέλημα. Ήταν αναγκαίο εν όψει της ελεύσεως του Μεσσία και της βασιλείας του Θεού την οποία θα έφερνε Εκείνος στον κόσμο. Ήταν ένα είδος προπαρασκευής και προετοιμασίας που απέβλεπε στην μεσολάβηση του Θεού μέσω του Μεσσία, δηλαδή στην δικαίωση των ανθρώπων και στην δωρεά του Αγίου Πνεύματος. Αυτό φαίνεται ξεκάθαρα στα λόγια του Χριστού προς τον Βαπτιστή Ιωάννη, «Έτσι είναι πρέπον, για να εκπληρωθεί σε μας πλήρης δικαίωση» (Ματθ. 3:15). Έτσι όταν ο Χριστός προσήλθε στο βάπτισμα του Ιωάννη σαν άνθρωπος αποδέχτηκε το θείο θέλημα εκ μέρους ολόκληρης της ανθρωπότητας. Και τότε η μαρτυρία του ουράνιου Πατέρα που τον αναγνώρισε σαν τον Υιό του τον αγαπητό και η κάθοδος του Αγίου Πνεύματος σωματικά «εν είδη περιστεράς» σήμανε την αποδοχή του Χριστού από τον Πατέρα ως τον Μεσσία που θα φέρει την βασιλεία του Θεού στους ανθρώπους. Την βασιλεία αυτή την αντιπροσώπευε κυρίως και πρωτίστως ή κοινωνία του Αγίου Πνεύματος, όπως είχε προφητέψει ο Ησαΐας: «Ο Ιακώβ είναι ο υιός μου, εγώ θα τον αναλάβω. Ο Ισραήλ είναι ο εκλεκτός μου, τον οποίο αποδέχτηκε η ψυχή μου, και στον οποίον έδωσα το Πνεύμα μου, για να κάνει κρίση ανάμεσα στα έθνη» (42:1). β) Η ανθρωπότητα του Χριστού η βάση της σωτηρίας του ανθρώπου. Τόσον η αποδοχή του Χριστού ως Μεσσία όσον και η κάθοδος του Αγίου Πνεύματος επάνω του αναφέρονται στην ανθρωπότητά του, την οποία ανέλαβε για χάρη μας και την κατέστησε την βάση της σωτηρίας μας. Όπως το διαλαλεί η εκκλησιαστική υμνωδία,
«΄Εχοντας φορέσει την μορφή του δούλου, προσήλθες να βαπτισθείς Χριστέ από δούλο στα ύδατα του Ιορδάνη, για να λυτρώσεις από την δουλεία της αρχαίας αμαρτίας και να αγιάσεις και να φωτίσεις εμάς τους ανθρώπους» (Εσπερινός παραμονής Θεοφανίων). «Λύτρωση έρχεται ο Χριστός να δώσει με τη βάπτιση σε όλους τους πιστούς. Γιατί με αυτήν καθαρίζει τον Αδάμ, υψώνει τον πεσμένο, ντροπιάζει τον τύραννο που προκάλεσε την πτώση, ανοίγει τους ουρανούς, κατεβάζει το θείο Πνεύμα, και χαρίζει την αφθαρσία και την μέθεξη» (Ωδή 8η).
«Σήμερα στα ρείθρα του Ιορδάνη ήρθε ο Κύριος, και λέει στον Ιωάννη: Μη δειλιάσεις να με βαπτίσεις, γιατί ήρθα να σώσω τον Αδάμ τον πρωτόπλαστο» (Οίκος).
«Ως άνθρωπος ήρθες Χριστέ Βασιλεύ στον ποταμό, και δουλικό βάπτισμα σπεύδεις να λάβεις από τα χέρια του Προδρόμου, για τις δικές μας αμαρτίες, φιλάνθρωπε!» (Σοφρωνίου Ιεροσολύμων).
«Σήμερα στα ρείθρα του Ιορδάνη ήρθε ο Κύριος, και λέει στον Ιωάννη: Μη δειλιάσεις να με βαπτίσεις, γιατί ήρθα να σώσω τον Αδάμ τον πρωτόπλαστο» (Οίκος).
«Ως άνθρωπος ήρθες Χριστέ Βασιλεύ στον ποταμό, και δουλικό βάπτισμα σπεύδεις να λάβεις από τα χέρια του Προδρόμου, για τις δικές μας αμαρτίες, φιλάνθρωπε!» (Σοφρωνίου Ιεροσολύμων).
γ) Η αποκάλυψη του εν Τριάδι Θεού και η κοινωνία του με το άνθρωπο. Στην τελευταία όμως ανάλυση, τα όσα έγιναν στον Ιορδάνη αναφέρονται στην θεότητά του Χριστού, και ιδιαίτερα στην αιώνια υιϊκή υπόστασή του, η οποία αποκαλύπτει το μυστήριο του Τριαδικού Θεού. Ο Χριστός είναι ο αιώνιος Υιός του Πατρός που έγινε και Υιός ανθρώπου για να ξαναφέρει τον άνθρωπο στην βασιλεία του Τριαδικού Θεού. Γι αυτόν τον λόγο και το μυστήριο του Βαπτίσματος που μας χαρίζει την αναγέννηση και μας εισάγει στην εν Χριστώ ζωή γίνεται εις το όνομα της Αγίας Τριάδος, του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος. Τα Θεοφάνεια, συνεπώς, αναφέρονται όχι μόνο στην επιστροφή του ανθρώπου στον αληθινό Θεό, τον Δημιουργό και Σωτήρα του μέσω του Χριστού, αλλά και στην αποκάλυψη του μυστηρίου του Θεού, δηλαδή στην αλήθεια ότι ο Θεός είναι Ένας και Τριαδικός και ως τοιούτος πρέπει να προσκυνείται. Όπως το διαλαλεί και η εκκλησιαστική υμνωδία:
«Όταν βαπτίστηκες στον Ιορδάνη, Κύριε, τότε φανερώθηκε η προσκύνηση της Αγίας Τριάδας. Γιατί τότε η φωνή του Γεννήτορα έδωσε την σαφή μαρτυρία ονομάζοντάς σε Υιό του αγαπητό. Αλλά και το Πνεύμα με μορφή Περιστεράς βεβαίωσε του λόγου το ασφαλές. Σε δοξάζουμε στα Επιφάνειά Σου, Χριστέ σαν το Θεό που φωτίζεις τον κόσμο» (Απολυτίκιο Θεοφανείων). «Φανερώθηκες σήμερα στην οικουμένη, και το φως Σου Κύριε σημειώθηκε επάνω σε μας που σε υμνούμε με επίγνωση. Ήρθες και φανερώθηκες, το Φως το απρόσιτο» (Κοντάκιο)! Ο διαφωτισμός του μυστηρίου του Τριαδικού Θεού είναι και η αιτία που ονομάζονται τα Θεοφάνεια και Τα Φώτα. Πρόκειται για τα φώτα του Πατρός του Υιού και ου Αγίου Πνεύματος, που αν και τρία είναι όμως και ένα Φως απρόσιτο!
«Όταν βαπτίστηκες στον Ιορδάνη, Κύριε, τότε φανερώθηκε η προσκύνηση της Αγίας Τριάδας. Γιατί τότε η φωνή του Γεννήτορα έδωσε την σαφή μαρτυρία ονομάζοντάς σε Υιό του αγαπητό. Αλλά και το Πνεύμα με μορφή Περιστεράς βεβαίωσε του λόγου το ασφαλές. Σε δοξάζουμε στα Επιφάνειά Σου, Χριστέ σαν το Θεό που φωτίζεις τον κόσμο» (Απολυτίκιο Θεοφανείων). «Φανερώθηκες σήμερα στην οικουμένη, και το φως Σου Κύριε σημειώθηκε επάνω σε μας που σε υμνούμε με επίγνωση. Ήρθες και φανερώθηκες, το Φως το απρόσιτο» (Κοντάκιο)! Ο διαφωτισμός του μυστηρίου του Τριαδικού Θεού είναι και η αιτία που ονομάζονται τα Θεοφάνεια και Τα Φώτα. Πρόκειται για τα φώτα του Πατρός του Υιού και ου Αγίου Πνεύματος, που αν και τρία είναι όμως και ένα Φως απρόσιτο!
4. Ο Μέγας Αγιασμός.
Ο Μέγας αγιασμός των υδάτων, που τελείται προεόρτια την παραμονή των Θεοφανείων και ανήμερα στην Εορτή, είναι ανάμνηση του βαπτίσματος του Χριστού στον Ιορδάνη από τον Ιωάννη τον Βαπτιστή και του αγιασμού των υδάτων που έγινε τότε από τον Χριστό. Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος ομιλεί για τον Μεγάλο αυτό αγιασμό στην γιορτή των Θεοφανείων που φυλασσόταν από τους πιστούς και χρησιμοποιείτο για αγνισμό, ενίσχυση και θεραπεία. Την μεγάλη σημασία του την αντιλαμβανόμαστε από τα λόγια της ευχής που αναπέμπει ο ιερέας κατά την επίκληση του Αγίου Πνεύματος και τον καθαγιασμό του ύδατος: «…και ποίησον αυτό πηγή αφθαρσίας, δώρο αγιασμού, συγχωρητικό (λυτήριο) αμαρτημάτων, φάρμακο (αλεξιτήριο) νοσημάτων, εξολοθρευτικό δαιμόνων, απρόσιτο στις ενάντιες δυνάμεις, γεμάτο με αγγελική δύναμη…»Δεν υπάρχει διαφορά μεταξύ των δύο καθαγιασμών (της παραμονής και της γιορτής). Εκείνο που έχει σημασία προκειμένου να χρησιμοποιήσει κανείς τον μεγάλο αγιασμό είναι η μετάνοια και η νηστεία την παραμονή της Γιορτής. Όταν με πνεύμα συντετριμμένο και με πίστη αληθινή λαμβάνουμε και χρησιμοποιούμε τον Μέγα Αγιασμό, τότε πραγματικά γίνεται ιαματικό μέσο ψυχών και σωμάτων και πάσης αντικείμενης δύναμης ανατρεπτικό.
Η γιορτή των Θεοφανείων είναι προσκλητήριο ανανέωσης και επιστροφής στον Κύριο της δόξης, ο οποίος αν και ήταν Θεός ταπείνωσε τον εαυτόν του και έγινε άνθρωπος –άνθρωπος αληθινός, αναμάρτητος, συγχωρητικός και ελεήμων, η οδός, η αλήθεια και η ζωή. Ας τον ακολουθήσουμε στην οδό της δικαιοσύνης, μαζί με την Παναγία μητέρα του την Θεοτόκο, τον άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή, τους αγίους Αποστόλους και όλους τους αγίους.
του Πρωτοπρεσβυτέρου Γεωργίου Διον. Δράγα