Η αρχή του Τριωδίου αποτελεί ουσιαστικά διάγνωση, πρόταση θεραπείας και υπόσχεση αποκατάστασης. Και όλα αυτά έχουν όνομα. Και το όνομα είναι «Φαρισαίος».

Έπρεπε να περάσουν 19 περίπου αιώνες για να διαπιστώσει η ανθρώπινη επιστήμη πως ο Φαρισαίος δεν αποτελεί απλώς μία μορφή ηθικής παρεκτροπής αλλά βαθύτατης ψυχικής διαταραχής. Μπορεί επί 2.000 χρόνια η Εκκλησία μας να αναδεικνύει την αυτοθέωση του Φαρισαίου ως την μεγάλη παθογόνο πηγή πλήθους παθών και ταλαιπωριών της ψυχής, είναι όμως η επιστήμη της ψυχολογίας πού επισημαίνει πλέον πως το εκπαιδευτικό σύστημα και η γενικότερη ανατροφή που προσφέρουμε στα παιδιά μας αποτελούν εκκολαπτήριο μικρών φαρισαίων που θα ταλαιπωρήσουν και θα ταλαιπωρηθούν.

Ο Φαρισαίος δεν είναι απλώς ο υποκριτής, όπως τον έχει ταυτίσει ο λαός με την τοξική αυτή συμπεριφορά. «Φαρισαίος» είναι το σύμβολο του ναρκισσισμού που διαχρονικά δηλητηριάζει την ανθρώπινη ύπαρξη, σκοτώνει τις ανθρώπινες σχέσεις, στερεί τη χαρά από τους ανθρώπους κάθε μορφωτικού επιπέδου και κάθε κοινωνικής τάξεως.

Τι ονομάζεται όμως «ναρκισσισμός» για την σύγχρονη επιστήμη της ψυχολογίας και της ψυχιατρικής;

Ο όρος προέρχεται από την αρχαία ελληνική μυθολογία και τον μύθο του Νάρκισσου, ενός όμορφου, αλαζονικού και απορροφημένου από τον εαυτό του νέου, που επιπλέον ήταν ερωτευμένος με την ίδια του την εικόνα. Δεν μπορούσε να αποσπάσει τον εαυτό του από την αντανάκλαση του στο νερό, προκειμένου να σχετιστεί με κάποιον άλλον και στο τέλος, ο έρωτας του για τον εαυτό του, τον κατέστρεψε. Επιζητώντας να ενωθεί με το είδωλό του, πνίγεται στα νερά του αντικατοπτρισμού. Στην καθημερινή του χρήση, ο όρος υποδηλώνει κάποιον που είναι αλαζονικά απορροφημένος στον εαυτό του.

Το Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders-DSM) περιγράφει τον ναρκισσισμό ως μία διαταραχή προσωπικότητας που κατατάσσεται σύμφωνα με τα 9 χαρακτηριστικά που περιγράφονται λίγο παρακάτω. Μιλώντας για ναρκισσισμό, αναφερόμαστε σε μία διαταραχή φάσματος, πράγμα που σημαίνει ένα συνεχές που εκτείνεται από λίγα ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά έως την πλήρως διαταραγμένη ναρκισσιστική προσωπικότητα. Και, ναι μεν ο ακραίος ναρκισσισμός σύμφωνα με την Αμερικανική Ψυχιατρική Ένωση χαρακτηρίζει σχεδόν 1,5 εκατομμύριο Αμερικανίδες, ο μη κλινικός όμως ναρκισσισμός είναι ένα διάχυτο πρόβλημα στην παγκόσμια κοινωνία που χαρακτηρίζει εκατομμύρια ανθρώπους χωρίς βέβαια να τους καθιστά μην λειτουργικούς.

Η Κάριλ Μακ Μπράϊντ, αμερικανίδα ψυχολόγος και σύμβουλος γάμου και οικογένειας στο πολύ σημαντικό βιβλίο της «Υπάρχει χώρος για μένα; Οι περιπέτειες του ναρκισσισμού στην εποχή μας μέσα από τις σχέσεις μάνας κόρης» (εκδ. ΠΟΡΦΥΡΑ) αναζήτησε το ναρκισσισμό σε αυτήν ακριβώς τη σχέση εφαρμόζοντας τα 9 βασικά χαρακτηριστικά του ναρκισσισμού γενικά:

  1. Μεγαλειώδης αίσθηση για τη σημασία του εαυτού τοΥυ-της, αίσθηση μεγαλείου, για παράδειγμα υπερβάλλει όσον αφορά σε προσωπικά επιτεύγματα και ταλέντα και αναμένει να αναγνωρίζεται η υπεροχή της χωρίς τα αντίστοιχα επιτεύγματα. Παράδειγμα: η μητέρα που μιλά μόνο για τον εαυτό της και με όσα εκείνη καταπιάνεται. Η Μυρτώ αποφεύγει να συστήνει τη μητέρα της τους γνωστούς της γιατί εκείνη δεν σταματάει να μιλάει για την εθελοντική εργασία που προσφέρει στο νοσοκομείο Παίδων, δίνοντας ιατρικές περιγραφές, σαν να ήταν η ίδια ο γιατρός. Αν την άκουγε κανείς να μιλάει, θα συμπέρανε πως έχει σώσει πολλές ζωές η ίδια.
  2. Απασχολείται με φαντασιώσεις απεριόριστης επιτυχίας, δύναμης λάμψης, ομορφιάς ιδανικής αγάπης. Παράδειγμα η μητέρα που πιστεύει πως η καριέρα της ως οικιακή βοηθός θα της φέρει ευρεία αναγνώριση, μέσω των προσπαθειών των διάσημων πελατών της. Η μητέρα της Μαίρης μιλάει διαρκώς για τους σημαντικούς πελάτες της, πόσο τη χρειάζονται και πόσο την εκτιμούν και πως εκείνη θεωρεί ότι σύντομα κάποιος από αυτούς που είναι παραγωγός, θα την προσλάβει στο γύρισμα κάποιας ταινίας.
  3. Πιστεύει πως είναι «ιδιαίτερος»-ή και μοναδικός-ή και πώς μπορούν να τον-την καταλάβουν (ή πως πρέπει να κάνει παρέα και να σχετίζεται μόνον με άλλα εξίσου ιδιαίτερα υψηλά ιστάμενα πρόσωπα ή θεσμούς). Παράδειγμα η μητέρα που βγάζει την οικογένειά της για φαγητό και συμπεριφέρεται στους σερβιτόρους σαν να ήταν δουλοπάροικοι στο προσωπικό της βασίλειο. Η Φωτεινή ντρέπεται να βγαίνει για φαγητό με την οικογένειά της γιατί όταν είναι μαζί και η μητέρα της συμπεριφέρεται, χωρίς υπερβολή, σαν να ήταν το αφεντικό της «Μεγάλης Βρετανίας».
  4. Αξιώνει υπέρμετρο θαυμασμό. Παράδειγμα η μητέρα που απαιτεί επαίνους ευγνωμοσύνης και εγκώμια για όλα όσα έχει κάνει για τα παιδιά της. Η μητέρα της Άντας παρευρίσκεται συχνά στους αγώνες ποδοσφαίρου που συμμετέχει ο εγγονός της, όταν όμως το κάνει, αναμένει από την κόρη της και την υπόλοιπη οικογένεια να εκτιμήσουν το γεγονός πως θυσίασε το χρόνο της για να παρευρεθεί και πάντοτε αναφέρει «όλα αυτά τα κάνω για σας».
  5. Συμπεριφέρεται σαν να έχει αυτονόητα δικαιώματα, π.χ. παράλογες προσδοκίες για ιδιαίτερα ευνοϊκή μεταχείριση η αυτόματη συμμόρφωση με τις προσδοκίες που έχει. Παράδειγμα η μητέρα που νιώθει πως παραείναι σημαντική για να περιμένεις στην ουρά. Η μητέρα της Ιωάννας μισεί τις ουρές. Όταν βρεθεί στην αναμονή είναι σε θέση να επικαλεστεί αναπηρία προκειμένου να εξυπηρετηθεί με ένα αναπηρικό καροτσάκι που απαιτεί να έχει το κατάστημα ή η υπηρεσία στην οποία απευθύνεται, ώστε να παρακάμψει όλους τους μπροστινούς της. Στο σούπερ μάρκετ στέκεται στη μέση ενός διαδρόμου και ζήτα από αγνώστους να της βρουν κάτι που θέλει να ψωνίσει.
  6. Λειτουργεί εκμεταλλευτικά στις διαπροσωπικές του-της σχέσεις, παραδείγματος χάρη εκμεταλλεύεται τους άλλους για επίτευξη των στόχων του-της. Παραδείγματος χάριν, η μητέρα που αναζητά μόνον εκείνους τους «φίλους» που μπορούν να τη βοηθήσουν να προχωρήσει σχετικά με τους δικούς της στόχους στη ζωή. Η μητέρα της Σάρας μιλάει για τους φίλους της μόνο επί τη βάσει του τι μπορούν να κάνουν για εκείνη και όχι για τα χαρακτηριστικά εκείνα που τους κάνουν συμπαθείς. Πρόσφατα απέρριψε μία φίλη της από παλιά όταν σε εκείνη διαγνώστηκε λύκος. Η μητέρα της Σάρας φοβήθηκε πως η φίλη της μπορεί να χρειαζόταν κάτι από εκείνη.
  7. Απουσία ενσυναίσθησης. Είναι απρόθυμος-η ή να αναγνωρίσει ή να ταυτιστεί με τα συναισθήματα και τις ανάγκες των άλλων. Παράδειγμα η μητέρα που σπεύδει να επαναδιατυπώσει οποιαδήποτε διήγηση της κόρης της επισημαίνοντας τον σωστό τρόπο με τον οποίον έπρεπε η ιστορία να ειπωθεί. Η Ηρώ κυριολεκτικά αδυνατεί να μιλήσει παρουσία της μητέρας της χωρίς να δεχθεί διόρθωση, κριτική ή κάποια άλλη μειωτική συμπεριφορά.
  8. Φθονεί συχνά τους άλλους ή πιστεύει πως η άλλη την φθονούν. Παράδειγμα η μητέρα που λέει ότι δεν έχει φίλες γιατί οι πιο πολλές γυναίκες τη ζηλεύουν. Η μητέρα της Άρτεμης θεωρεί πως είναι πανέμορφη, άρα απειλή για τις φίλες της. Επαναλαμβάνει συχνά το σλόγκαν από μία παλιά διαφήμιση της L’ Oreal στην οποία το όμορφο μοντέλο διακήρυττε «μη με μισείτε επειδή είμαι όμορφη».
  9. Επιδεικνύει αλαζονεία η στάση και η συμπεριφορά της δείχνει περιφρόνηση. Παράδειγμα η μητέρα που δεν καταδέχεται τα παιδιά της να παίζουν με άλλα παιδιά που δεν έχουν τόσες πολυτέλειες. Η μητέρα της Φανής της επιτρέπει να σχετίζεται μόνο με παιδιά από πλούσιες οικογένειες επειδή ο περισσότερος κόσμος ήταν λίγος για τα αρχοντόπαιδά της.

Καθένα από αυτά τα 9 χαρακτηριστικά εκδηλώνεται μέσα από συμπεριφορές που λένε «εγώ είμαι το κέντρο του κόσμου και εσύ είσαι λίγη». Οι νάρκισσοι δεν διαθέτουν ενσυναίσθηση και αδυνατούν να δείξουν αγάπη. Η συναισθηματική τους ζωή δείχνει επιφανειακή και ο κόσμος τους είναι επικεντρωμένος στην εικόνα του φαίνεσθαι. Εάν μία μητέρα παρουσιάζει πολλά από τα πιο πάνω χαρακτηριστικά ενδέχεται η κόρη να νιώθει συνήθως η μητέρα της δεν τη γνωρίζει στα αλήθεια καθώς ποτέ δεν αφιερώνει χρόνο ώστε να εστιάσει στο ποιο αληθινά είναι το παιδί της. Οι θυγατέρες τέτοιων μητέρων αισθάνονται πως πρέπει να είναι διαρκώς διαθέσιμες ακόμα και από την πολύ μικρή τους ηλικία και πως ο ρόλος τους είναι να τις εξυπηρετούν σε όλα·  σε ανάγκες, σε συναισθήματα, σε επιθυμίες. Αλλιώς δεν αισθάνονται πως έχουν κάποια σημασία για εκείνες.

Χωρίς ενσυναίσθηση και αγάπη από τη μητέρα, η κόρη στερείται έναν αληθινό συναισθηματικό σύνδεσμο μαζί της και αισθάνεται πως κάτι λείπει. Οι απολύτως απαραίτητες ανάγκες της μένουν ανεκπλήρωτες. Σε σοβαρές περιπτώσεις μητρικού ναρκισσισμού, όταν συνυπάρχει παραμέληση και κακοποίηση, η γονική φροντίδα απουσιάζει στο πιο στοιχειώδες επίπεδο. Σε περιπτώσεις πιο ανεπαίσθητες, τα κορίτσια μεγαλώνουν νιώθοντας άδεια και αποστειρωμένα, χωρίς να καταλαβαίνουν γιατί.

Το συγκεκριμένο βιβλίο από όπου αντλήθηκαν τα παραπάνω στοιχεία, μπορεί να θεωρηθεί σημαντικό ακριβώς διότι αφαιρεί από τον γονικό και ιδιαίτερα τον μητρικό ρόλο το χαρακτηριστικό του αυτονόητου. Ακόμη και σε έναν φυσικό δεσμό τόσο έντονο,  όπως εκείνο της μητέρας προς τα παιδιά της, η αγάπη αποδεικνύεται ως κατόρθωμα που περνάει μέσα από γνήσια αυταπάρνηση, αποφυγή χειριστικών συμπεριφορών, γνωριμία με τον αληθινό εαυτό και συνειδητή πνευματική ζωή η οποία χτύπα το πρόβλημα του ναρκισσισμού στη ρίζα, αντικαθιστώντας την φαρισαϊκή αυτοθέωση με την αληθινή αγάπη.